Kebudayaan Jawa Tengah

Wayang kulit

Pagelaran wayang kulit dimainaké dhalang kondhang ing Indonesia, Ki Manteb Sudharsono. Lakoné Gathotkaca Winisuda.

Wayang Kulit iku salah sawijining pagelaran wayang ingkang mbabaraké lakon mahabharata utawa ramayana sing wayangé digawé saka kulit. Jinising wayang iki kang paling disenengi ing Tanah Jawa. Wayang iki digawé saka kulit kang ditatah lan diéntha kaya déné manungsa. Umumé wayang kulit nglakonaké lakon Wayang Purwa, nanging ana uga kang nganggo Crita Menak lan Babad Tanah Jawa, crita agama (Kristen, Buddha), perjuwangan, lan manéka warna crita liyané.

Wayang kulit dilakokaké ing layar putih kang sinebut kelir. Déné wayang-wayang kuwi ditancepaké ing debog ana ing sisih tengen lan kiwané dhalang. Gamelan kang ana ing sisih mburi ngiringi pagelaran iki. Pagelaran wayang wis diakoni déning UNESCO ing tanggal 7 November 2003, dadi karya kabudayan kang édi péni ing babagan crita dongéng lan warisan kang berharga banget (Masterpiece of Oral and Intangible Heritage of Humanity). Suwaliké, UNESCO nyuwun supaya Indonesia njaga (preserve) warisan kuwi.^[1]

Wayang iki ora mung sumebar ing Jawa waé, nanging uga ing tlatah liya ing Nuswantara. Wayang kulit sumebar ing tanah Jawa lan uga pérangan liya ing Nusantara, nanging wayang iki luwih disenengi dening wong Jawa Tengah lan saperangan Jawa Wétan. Ing antarané panggonan siji lan liyané duwé gagrag dhéwé-dhéwé, sing paling gedhé yaiku Gagrag Ngayogyakarta lan Gagrag Surakarta. Gagrag Banyumas lan Gagrag Pesisiran uga kondhang ing tlatahé dhéwé.
Ing jaman saiki, pagelaran wayang antuk owah-owahan. Campursari lan dhagelan mlebu ing antarané pagelaran mau. Amarga wayang uga wis mlebu dadi acara televisi, suwéné pagelaran kang asliné sewengi bisa dikurangi dadi sawetara jam waé.
Wayang kulit uga asring sinebut wayang purwa. Sumber caritané yaiku saka kitab Mahabharata lan Ramayana kang ditulis déning Mpu Sedah, Mpu Panuluh, lan Mpu Kanwa.
Wayang kulit umumé digawé saka bahan kulit kebo sing wis diprosès dadi kulit lembaran, saben siji paraga wayang mbutuhaké watara ukuran 50 x 30 cm kulit lembaran sing banjur ditatah nganggo piranti arupa wesi lancip. Wesi waja iki digawé luqih dhisik kanthi manéka wangun lan ukuran, ana sing lancip, pipih, cilik, gedhé lan wangunliyané sing nduwèni fungsi béda-béda.
Wosé piranti mau kanggo gawé manéka bolongan ukiran ana ing lembaran wayang. Sabanjuré dipasang pérangan awak liyané ya iku tangan. Tangan wayang dumadi saka rong pérangan ya iku lengen dhuwur lan ngisor, saéngga tangan bisa diobahaké niru obahing tangan manungsa. Gagang wayang digawé saka bahan sungu kebo utawa sapi. Tangan wayang uga diwènèhi gagang supaya dhalang bisa ngobahaké tangan wayang kasebut.

Karakteristik paraga wayang

Wangun irung:

• Irung Walimiring: Katon kaya piso blathi cilik, kanggo nuduhaké alusing watak lan kabangsawanan, tuladha: Arjuna, Samba, Kresna.
• Irung Pelokan: Kaya wangun separo who pelem, nuduhaké pepadhan karo watak raseksa kasar lan kuwat. Tuladha: Buta Rotor, Bragolba, lan paraga buta liyané.
• Irung Pagotan: kanthi cangkem gusèn, nuduhaké watak galak lan kejem. Tuladha: Radèn Indrajit, Radèn Kangsa.
• Irung Bentulan: Nuduhaké keprajuritan. Tuladha: Gatotkaca, Gandamana, Bratasena.
• Irung Bruton: Nuduhaké sipat lucu, tuladha:Bagong.
• Irung Sumpel: Nuduhaké sipat lucu, tuladha:Semar lan Limbuk.
• Irung Térong: Nuduhaké sipat bisa narik kawigatèn, kaya pelawak. Tuladha: Garèng.
• Irung Cempaluk: Nuduhaké sipat konyol kaya badhut. Tuladha:Pétruk.
• Irung Pèsèkan: Nuduhaké lucu. Tuladha: Togog, Mbilung, Wanara.

Lambé lan garis cangkem

• Cangkem Domis: Wangun cangkem satriya, nuduhaké kaélokan lan watak sènsitif
• Cangkem Gusèn: Nggambaraké watak sok sarwa weruh, tanggung. Conto:Patih Sengkuni lan Kartamarma
• Cangem Ngablak: Kabuka lan katon gusiné. Nggambaraké watak raseksa. Conto: Boma, Durmagati

Tlapukan

• Mata Gabahan: Awangun wulir beras. Matané para ksatriya.
• Mata Kedhelèn: Awangun wiji kacang, mata tokoh kaya Baladéwa, Setyaki.
• Mata kedhondhongan: Awangun wiji kedhondhong, mata Patih Sengkuni lan Kartamarma.
• Mata Pelengan: Nggambaraké karakter kejem, Indrajid lan Kangsa.
• Mata Penanggal 1: Awangun wulan tanggal sepisan, nggambaraké watak sing ora bisa dipercaya. Tuladha: Cakil lan Pendhita Durna.
• Mata Kolikan: Nggambaraké watak lucu kaya Semar.
• Mata Plolo: Nggambaraké watak bodho lan gampang dibodhoni. Tuladha: Bagong lan Togog.

Uba Rampé pakeliran

Pakeliran utawa pagelaran wayang kulit merlokaké piranti ya iku antara liya:

Cempala	:	thuthukan dhalang kanggo ngiringi antawacana lan omongan ing lakon.
Kelir	:	layar putih kang dibèbèr kanggo mainaké wayang.
Bléncong	:	Senthir kanggo gawé wewayangan, ing jaman saiki ana kalané senthir disulih nganggo petromax utawa lampu listrik.
Kepyak	:	digawé seka kuningan kanggo iringané dhalang.
Kothak	:	wadhah wayang lan kanggo dithuthuk Cempala
Gedebog/debog	:	kanggo tancepan wayang.
Gamelan	:	kanggo ngiringi pagelaran.

Simpingan

Akehe wayang ing kothak ora padha ing antarane dhalang siji lan liyane. Ana kang kurang saka 180, ana uga kang nganti 400 wayang. Wayang mau ana kang ditata ing pakeliran sisih tengen lan kiwa, ana uga kang ing njero kothak.

Simpingan Kiwa

Ing antarané kang ditata ana ing sisih kiwa yaiku:

Buta Brahala utawa Ditya Balasrewu Kumbakarna Tremboko Bathara Gana Nilarudraka Bathara Kala Karungkala Bagaspati Yudhakalakresna Kala Pracona Maesasura Lembusura Gajendramuka Niwatakawaca Prahasta Wisnungkara Jambumangli Pancatnyana Arimba Suratimantra Sekipu Getahbanjaran Prabakesa Wisnungkara Brajawikalpa Brajalamatan Yamadipati Rajamala Dasamuka Triwikrama utawa kurda Dasamuka Sumali Rahwana Bomantara Wesiaji utawa Watuaji Brajadentha Brajamusthi

Indrajit utawa Meganandha Bukbis utawa Pratalamaryam Trisirah Trinetra Trikaya Triweneh Trimurdha Dewantaka Dewantumut Narantaka Sagsadewa Kangsa Duryudana Kurupati Setija utawa Bomanaraksura Bogadenta Sambu Prabu Baladewa kanthi maneka wanda (versi) Gendara utawa Prabu Suwala Sugriwa Subali Bathara Indra Prabu Basudewa Matswapati Dhestharastra Dasarata Drupada Salya Bismaka Kencakarupa Rupakencaka Basudewa Nom Gardapati Seta Utara Wratsangka Bismaka Setyajid

Resi Bisma Ugrasena Singamulangjaya Setyaki Sanga-Sanga utawa Jayasanga Arya Prabu Rukma Wibisana Supala Suwanda Adipati Karna Dhresthajumena Denthawilukrama Nakula Sadewa Trigantalpati utawa Suman Kumbayana Narasoma Narayana Lesmanamandrakumara utawa Sarojakusuma Bathara Panyarikan Bathara Mahadewa Samba Setyaka Warsakusuma Rukmarata Wisanggeni Pinten Tangsen Denawa Bajang utawa Sukasrana Bayi Denawa

Simpingan Tengen

Kang ditata ing sisih tengen diwiwiti saka wayang Brahala/Dewa Amral/Dewa Mambang dipungkasi nganggo wayang bayen.

Brahala/Dewa Amral/Dewa Mambang Prabu Tuguwasesa/Jaya Pusaka/Renggani Sura (versi Yogyakarta/Ki Timbul) Bathara Bayu Bima/Werkudara Dhandunwacana Ramabarghawa Pulasiya Bratasena/Dwijasena/Wijasena Jagal Abilawa utawa Billawa Guru Putra Bathara Brama Gandamana Bathara Tantra Danarajautawa Danapati Antareja Gathutkaca Suryakaca Abiyasa Kurda (marah) Jaya Sumpena Sasikirana Antasena Bathara Baruna Puthut Guritna Wisnu Kapiwara Anoman Resi Mayangkara Bathara Guru Bathara Wisnu Kresna Kresna Dipayana utawa Prabu Abiyasa Narasinga Ramawijaya Mahapunggung Watugunung Arjunasasrabahu Kuncara Kresna Kuncara Kresna Nom

Sentanu Bathara Kamajaya Dasarata [[Kresna Dipayana Palasara Manumayasa Pandu Dewanata Kariti utawa Katili utawa Wilikiti Sekutrem Puntadewa Yudhistira Abiyasa Nom Dewabrata Arjuna Dananjaya Leksmana Widagda Suryatmaja utawa Suryaputra Permadi Ciptaning Wijakangka Yama Widura Abimanyu Parikesit Dewasrani Bathara Surya Bathara Kamajaya Sakri Sucitra Sumantri Wrehatnala Sanjaya Pancawala Priyambada

Bathara Narada Arimbi Yaksi Bathari Durga Anjani Jembawati Setyaboma Rukmini Dresanala Erawati Surtikanthi Banowati Gendari Kunthi Drupadi Madrim Trijatha Bathari Uma Bathari Supraba Bathari Wilutama Dewi Amba sakadhang Bathari Sri Sinta Sumbadra Srikandhi Larasati/Rarasati Utari Pregiwa Pregiwati Sumpaniwati Siti Sundari Titisari Sang Hyang Wenang Dewa Ruci Wayang Bayen/putran

Wayang Dhudahan

Wayang dhudahan yaiku wayang kang ora melu disimping nanging mung disimpen ana sajroning kothak. Biasane wayang dhudahan kuwi klebu wayang kang kerap dilakokake dening Ki Dhalang. Contone wayang dhudahan :
1. Dhudahan Kurawa

• Patih Sengkuni
• Pandhita Durna
• Burisrawa
• Dursasana
• Kartamarma
• Jayadrata
• Durmagati, Durgempa, Durmuka, lan sapiturute
• Aswatama
• Citraksa
• Citraksi

2. Dhudahan Pandhita lan Dewa

• Begawan Abiyasa
• Begawan Sempani/Sapwani
• Resi Wisrawa
• Begawan Wilwuk
• Nagaraja
• Anantaboga
• Badawangananala

3.Dhudahan Raseksa (buta) Prepat

• Cakil
• Bragalba
• Buta Rambut Geni
• Buta Terong

4. Dhudahan Panakawan

• Semar
• Gareng
• Petruk
• Bagong
• Togog /Catugora
• Bilung /Sarawita
• Cantrik

5. Dhudahan Keparak

• Keparak/Emban ayu kembar
• Ampil-ampil
• Limbuk
• Cangik

6. Dhudahan Prajurit

• Patih Udawa
• Druwajaya
• Pragota
• Prabawa
• Patih Tuhayata
• Patih Saragupita
• Patih Adimanggala
• Patih Sabrangan
• Ampyak/Prampogan
• Wisata lan Wilmuka
• Demang Sarapadha/Cekruktuna
• Wadyabala Buta Pringgodani (Kalabendana, lsp)
• Wadyabala Buta Ngalengka (Anggisrana,Yuyu Rumpung, Wil Kathaksini lsp)
• Wadyabala Buta Kajiman/Bajulbarat
• Wayang Setanan
• Prajurit Kethek Tambak

7. Dhudahan Wanara

• Anila
• Anggada
• Jembawan
• Trigangga/Triyangga
• Kapi Anggeni
• Kapi Indrajanu
• Kapi Suwida
• Kapi Pramujabahu
• Kapi Kingkin
• Kapi Warjita/Cacingkanil
• Kapi Janulen
• Kapi Menda
• Kapi Cucak Rawun
• Kapi Saraba

8. Dhudahan Sato Kewan

• Gajah(Liman/Dwipangga/Diradha/Matengga.)
• Banteng (Andhaka)
• Macam (Simo/Sardhula)
• Ula (Sarpa/Taksaka)
• Celeng (wraha)
• Garudha
• Kidhang
• Landhak
• Jaran (Kudha)

9. Dhudahan Pusaka

• Kreta Kencana
• Maneka warna gegaman (Gadha, keris, jemparing, lsp)

Para Dhalang ing terkenal:

• Timbul Hadi Prayitna
• Hadisugito
• Manteb Sudarsono
• Anom Suroto
• Enthus Susmono
• Narto Sabdo
• Joko Edan